Sen noblisty o majestatycznych i wielce cywilizowanych ludożercach (J.M.G. Le Clézio, „Meksykański sen albo przerwana myśl indiańskiej Ameryki”)

Le Clézio, noblista za rok 2008, znany jest ze swoich, jak można je chyba nazwać, pism utopijnych. Marzenie o szczęśliwej, mlekiem, miodem i mądrością płynącej krainie w „Uranii”, „Raga” będąca pochwałą ziem niemal nietkniętych ręką ludzką, a teraz – u nas – „Meksykański sen albo przerwana myśl indiańskiej Ameryki” – to tylko niektóre z pomysłów i tytułów dzieł pisarza, który poza cywilizacją zachodnią upatruje ratunku dla świata, jaki znamy. Z książek, o jakich wspomniałem, „Meksykański sen” jest bodaj najmocniejszym wyrazem stosunku Le Clézio  do kultury. To esej gwałtowny, napisany z olbrzymim zaangażowaniem i – trzeba powiedzieć – dość jednoznaczny ideologicznie. Jak wygląda to ideologiczne nacechowanie w prozie Le Clézio? Bardzo jest elegancko i kunsztownie podane, to po pierwsze. „Z jednej strony – pisze metaforycznie Francuz – jest Hiszpanów sen o złocie, sen pożerający, bezlitosny, sięgający czasami szczytów okrucieństwa; sen absolutny, jakby chodziło nie tyle o bogactwa i potęgę, ile o odrodzenie się we krwi i gwałcie, o osiągnięcie mitycznego Eldorado, gdzie wszystko musi być wiecznie nowe. Z drugiej – stary sen Meksykanów o przybyciu ze wschodu, zza morza, w ślad za upierzonym Wężem Quetzalcoatlem, brodatych ludzi, którzy zapanują nad nimi na nowo. (…) W tym braku równowagi zawiera się cała tragedia spotkania. Jest nią zgładzenie starego snu przez szaleństwo nowego, zniszczenie mitów przez pragnienie potęgi. Złoto, nowoczesna broń i racjonalna myśl przeciwko bogom i magii: rezultat nie mógł być inny.” Mamy więc w „Meksykańskim śnie” do czynienia z lamentem nad zniszczoną kulturą, mamy jednoznaczny podział bohaterów: z jednej strony barbarzyńca Cortés, z drugiej: szlachetny, majestatyczny Moctezuma i jego wielce cywilizowani ludożercy. Przesadzam? W takim razie weźmy jeszcze kilka fragmentów eseju Le Clézio. W jednym miejscu czytamy: „W tym starciu Ameryki z Zachodem, bogów ze złotem, jasno widać, kto jest człowiekiem cywilizowanym, kto zaś barbarzyńcą. Pomimo krwawych ofiar, rytualnej antropofagii, pomimo tyrańskiej struktury teokracji nie ulega wątpliwości, że to Aztekowie – podobnie jak Majowie i Taraskowie – posiedli sekret cywilizacji.” Kawałek dalej: „Na gruzach magicznego i okrutnego świata Azteków, Majów, Purhepechów rozwinie się to, co nazywamy cywilizacją: niewolnictwo, potęga złota, eksploatacja ziemi i ludzi zwiastujące epokę przemysłową.” Żeby nie było żadnych złudzeń co do oceny zachowań białego człowieka przez francuskiego utopistę, możemy wziąć takie zdanie z „Meksykańskiego snu”: „Przyjmując obcych w swym królestwie, próbując z nimi paktować, nieświadomy Moctezuma przypieczętowuje własną klęskę, biały człowiek bowiem nie dzieli się niczym.” I jeszcze taki kamyk do ogródka białego człowieka: „Między sposobem myślenia konkwistadorów i Indian istnieje przepaść, przepaść dzieli również ich maniery; głęboka różnica oddziela duchowego przywódcę najbardziej cywilizowanego ludu Mezoameryki od barbarzyńców, jakimi są Cortés i jego żołnierze.” Żeby odjąć konkwistadorom jakichkolwiek zasług, żeby poniżyć ich w całej rozciągłości, Le Clézio proponuje spojrzeć na podbój Meksyku w sposób nie tyle jednostronny, co zafałszowany. Może to zrobić w eseju, który jest sposobem intelektualnego poszukiwania i nie wymaga odpowiedzi na postawione przez siebie pytania, ciężko jednak zignorować fakt, że co najmniej niektóre tezy pisarza są tu dyskusyjne. Najmocniej widać to chyba w tym fragmencie: „Gdyby nie magia podbitego świata, rytualna powolność indiańskich ludów, świetność skazanej na śmierć cywilizacji – pisze Le Clézio z mocą i przekonaniem –  Hernán Cortés pozostałby zwykłym opryszkiem na czele bandy awanturników. To nie w nim, nie w jego zuchwałych wyczynach leży wielkość, lecz w meksykańskim świecie, który zapamiętale niszczy.” Przemawia do mnie i mojej wyobraźni styl tej prozy, lecz żadną miarą nie przemawiają do mnie tego typu uproszczenia. Hernán Cortés nie był świętoszkiem, ale też nazywanie ludożerstwa Indian „antropofagią” i dowodzenie, że rytualne okrucieństwo ludów Meksyku było „święte” i jako takie zasługiwało na uszanowanie – mnie nie przekonuje. Na pewno jednak moje wątpliwości nie umniejszają i niczego nie ujmują wyśmienitej prozie Le Clézio, którego „Meksykański sen” warto przeczytać choćby dlatego, że jest to, jak powiedział przejęty tą książką Claude Lévi-Strauss: „(…) znakomita medytacja nad tym, jaki byłby los ludzkości, gdyby [w okresie podboju Nowego Świata] nie doszło do zniszczenia, lecz nastąpiło porozumienie między dwoma cywilizacjami, czy tez dwiema połówkami idealnej cywilizacji.” Nie wierząc w „idealne cywilizacje”, wierzę, że warto prześnić z Le Clézio jego sen. To nic, że miejscami niepojęty i przerysowany. Takie są sny.

J.M.G. Le Clézio, „Meksykański sen albo przerwana myśl indiańskiej Ameryki”. Przeł. Zofia Kozimor, PIW, Warszawa 2010.