Schulz, Lovecraft i Eco (Victoria Nelson, „Sekretne życie lalek”)

Eseistyki poważnie zgłębiającej świat science fiction, horroru, fantasy, i analizującej dogłębnie to, co przez mainstreamową kulturę wysoką zepchnięte zostało w strefę niewidzialności czy wręcz niebytu – na półkach polskich księgarń – jak na lekarstwo. Kiedyś Lem taką pisywał, ale to było dawno. Dlatego w przypadku „Sekretnego życia lalek” Victorii Nelson powiedzieć można bez skrępowania, że jest to książka zupełnie wyjątkowa. Badając odwrócenie ról religii i sztuki na przełomie XX i XXI wieku, sięgając po starożytne pojęcie świata podziemnego i opisując mechanizmy decydujące o powiązaniu światopoglądu platońskiego z demoniczną groteskowością, daje Victoria Nelson swoją, krótką, ale niezwykle treściwą wersję historii literatury fantastycznej. Historii czytanej w kontekście najistotniejszych trendów myślenia od starożytności po współczesność. I czegóż tu nie ma! Jest Bruno Schulz, widziany oczami badaczki, która nie stawia go w jednym rzędzie z Witkacym i Gombrowiczem, lecz z Kleistem, Hoffmanem i Rilkem. Jest H.P. Lovecraft, wciąż zdaje się tyleż fascynujący, co niedoceniony – tu zanalizowany od strony „wyobraźni psychotopograficznej”. Jest Faust oraz są „zbuntowane roboty”. Wielu zapewne ucieszy też „Dziwna historia amerykańskiej fantastyki”, czy rozdział o nowych ekspresjonistach. A całkiem osobno potraktowany i skatalogowany, co by mu się pewnie spodobało, wielki Umberto Eco, zwany przez Nelson pieszczotliwie Umbertusem E – to już majstersztyk. Całość imponuje rozmachem i erudycją. „Związek między sztuką wysoką i niską – dowodzi Nelson w jednym z kluczowych fragmentów – nie opiera się na dychotomii, lecz na symbiozie, i tworzy wzajemnie się wzmacniające kontinuum – jest to kontinuum, w obrębie którego można się przemieszczać naprawdę daleko w dowolnym kierunku. Zbyt intensywna, pozbawiona szkieletu fabuły praca intelektualna pociąga za sobą brak podstawowej emocjonalnej więzi z utworem, ale czytelnik może równie dobrze utonąć w nadmiernej formuliczności opowiadanej historii.” Warto to zapamiętać. Krytyczne, a jednocześnie przychylne spojrzenie Victorii Nelson na bogactwo świata fantastyki, niejednemu da do myślenia.

Victoria Nelson, „Sekretne życie lalek”. Przeł. Anna Kowalcze-Pawlik, Universitas, Kraków 2009.