Jak czytać Wirpszę (2) (Witold Wirpsza, „Spis ludności”)

„Spis ludności” Witolda Wirpszy to jak na razie ostatni zbiór wierszy z tych udostępnionych już czytelnikom, przygotowanych do druku na emigracji jeszcze przez samego poetę. To wiersze i poematy z drugiej połowy lat siedemdziesiątych i początku lat osiemdziesiątych, swoiste podsumowanie, być może nawet – można to tylko podejrzewać, ale jest to podejrzenie jak najbardziej zasadne – tak zwana summa mądrości starego poety. W znacznej części gorzka to mądrość, zbiór zaczyna się wierszem „Nie ma raju” i można przeczytać w nim m.in.:

Powiadają ogród; ale także: ogród
Niewinności; i dalej: ogród
Rozkoszy (zobacz: Bosch). W przekazach
Nie tyle jest geograficznie, co czasowo
Umiejscowiony: jest przeszłością
Zaginioną, zagubioną przez winę i tym samym
Także i miejscem pierwszego przewinienia.
Do ogrodu rajskiego powrót bywa
Tylko we śnie, w urojeniu,
W urojonych rojowiskach. Wyklucza się
Przy tym teraźniejszość i przyszłość.

Ponura ta konstatacja wzmocniona zostaje jeszcze uwagą ze strofy następnej:

Człowiek wierzący nie może w powrót
Do tego ogrodu wierzyć. Wierzy
Bowiem w niebo i piekło. (…)

Konkluzja ostateczna pozostawia jednak nierozstrzygalne wątpliwości co do sensu istnienia bądź nieistnienia raju, nieba, miłości, a nawet, jak pisze Wirpsza, szczęśliwości:

Nie ma więc raju, nie ma złotego wieku, który
(Zobacz: Owidiusz) zasiany został pierwszy.
Z ogrodu rajskiego było
Wyjście: wygnanie. Niebo,
Miłość, szczęśliwość są bezwyjściowe. Są
Stale trwająca katastrofą, gdzie
Niemożliwe jest przewinienie i gdzie
Katastrofa tkwi nieustannie
W nierzeczywistości.

Ten pierwszy w „Spisie ludności” wiersz dałoby się ująć w schemat, wedle którego tworzy swoje quasi-traktatowe konstrukcje liryczne Witold Wirpsza. Mamy tu konstatację faktu, którą można też nazwać hipotezą roboczą: „Nie ma raju” – a dalej mamy do czynienia z maksymalnie, na ile pozwalają w tym przypadku reguły liryki, logicznym wywodem, który jednak wcale nie ma na celu dojść do klasycznego QED, lecz ma pokazać, jak język i nasze w języku myślenie co i raz wikła się w sprzeczność, gubi w dopowiedzeniach i niedopowiedzeniach, popada w nieoczywistość. W „Spisie ludności”, którego lejtmotywem jest znany wątek spisu ludności Imperium Rzymskiego, nakazanego przez Oktawiana, podobnie zresztą jak we wcześniejszym zbiorze „Cząstkowa próba o człowieku” Wirpsza swoja metodę twórczą wykorzystuje przy każdym podejmowanym temacie, jak gdyby sam przy tym nie tylko sprawdzał, ale i bawił się możliwościami, jakie metoda ta daje. Ten rys zabawy najlepiej widać chyba w poemacie „Antybroda”, gdzie Wirpsza próbuje dać swój autoportret, poczynając od stwierdzenia faktu, iż nosi brodę i jest Witoldem. Można w tym zabawnym, zahaczającym i o logikę i o innego Witolda z jego pojęciem „formy”, wcale nie łatwym tekście przeczytać m.in.:

3.
I ta lekkość, niewinność; łatwość
Koziołkowania, wywracania do góry
nogami form, ujęć, pojęć, rozumowań
Nie po to, aby stały się doskonalsze.
Od brody zacząć? – Od brody; mojej
Własnej, pisoryma poczesnego raczej. Otóż
Broda ta ma kształt, psotać: obojętnie jaką.
Wyrasta ze skóry na mojej twarzy, z mojej
Formy, z jedynego jaki może być Witolda.

4.
Witold jest Witoldem i ideą
Witolda zarówno. Broda Witolda jest
Brodą Witolda oraz ideą brody Witolda
Zarówno. Idea brody Witolda jest rzutnikiem,
Osadzającym niezliczone wizerunki
Brody Witolda w obszarze pozaprzestrzennym.
Wizerunki brody Witolda maja moc
Kształtowania uzupełniającego. Z bród
Witoldów wynikają twarze Witoldów, z nich
Szyje, tułowia, odnóża. Z niezliczoności
Bród Witolda wynikają niezliczoności
Witoldów w obszarze pozaprzestrzennym.

Widać w tym fragmencie, jak Wirpsza nie tylko konstruuje poetycki wywód, ale też bawi się jego dekonstruowaniem; takim sposobem pisania posługuje się ten poeta często, co z jednej strony utrudnia lekturę, z drugiej – niesamowicie ja wzbogaca. Jest w „Spisie ludności”, którego dogłębna analiza musiałaby zająć znacznie więcej miejsca niż zajmuje go ta szczupła książka, także kilka liryków mniej rozbudowanych, nie tak polifonicznych i symfonicznych. Jest wielkiej urody lirycznej „Próba wiedeńska” z fragmentem:

Skąd się tyle mew namnożyło w samym
Środku kontynentu (…).

Jest wielki, naładowany patosem i wzniosłością, z ducha jak gdyby Rilkego i Norwida, „Monolog Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791)”, zaczynający się od zdań:

Śmierć jest wielka i wymienna. Wymienna tak,
Jak się wymienia pieniądze u bankiera.

Jest wreszcie dumna „Konfesja”, wiersz dedykowany Ryszardowi Przybylskiemu, zaczynający się od słów:

Odejść od Mickiewicza. Przestać wędrować
Brzegami wielkich rzek (Wisły, Niemna), bełtliwe
Są; były zawsze bełtliwe (…)

Więc: jak czytać Wirpszę? Możliwie często. Możliwie w skupieniu. Pamiętając o mnogości kulturowych i literackich odniesień. Dostrzegając to, co odkrywcze i nowatorskie. Z powagą przyjmując wzniosłość i patos tych wierszy i nie zapominając przy tym, że ich autor potrafił się także uśmiechać. Choć rzadko miał powód do śmiechu.

Witold Wirpsza, „Spis ludności”, Instytut Mikołowski, Mikołów 2005.