Bergmany (Olivier Assayas, Stig Björkman, „Bergman. Rozmowy”)

Ja w sumienność wierzę. Jestem pedantem i próbuję, chociaż w pracy, być uczciwy.
Ingmar Bergman

Olivier Assayas i Stig Björkman spotkali się z Ingmarem Bergmanem w sztokholmskim Królewskim Teatrze Dramatycznym trzykrotnie: 14, 15 i 16 marca roku 1990. Za każdym razem, jak piszą we wstępie, „między czternastą a szesnastą, za każdym razem zgodnie z tym samym rytuałem”. Stiga znał Bergman od dwudziestu lat, z Olivierem, którego film „Zimowe dziecko” obejrzał specjalnie przed spotkaniami, poznać się miał dopiero teraz. Książka, która powstała to, o czym również informuje wstęp, „wierna i sumienna retranskrypcja: żadnych zmian w chronologii, żadnych cięć, jedynie dążenie do rozjaśnienia niektórych myśli, które styl mówiony mógł zaciemnić, usunięcie powtórzeń, lecz przede wszystkim troska o odtworzenie toku naszej dyskusji, jej meandrów i dygresji.” Miała to być przechadzka z przewodnikiem po karierze, lecz oprowadzający, jeśli tak można powiedzieć, opowiadający swoje losy Ingmar Bergman okazał się rozmówcą kapryśnym i skorym do zbaczania z tematu. Assayas i Björkman łatwo znaleźli dla tego wytłumaczenie: „Bergman włożył całego siebie w swoje filmy. Jest w nich cały on. Obnażony.” Poza tym, już nawet po zejściu ze sceny dodał Bergman dwa ważne autokomentarze: „Po próbie” i wielką „Laterna magica”. W tych okolicznościach nie dziwi nastawienie jego sztokholmskich rozmówców, którzy jednogłośnie stwierdzili: „Wszystko zostało powiedziane, nie zostało nic do dodania.” Mimo wszystko, mistrz zgodził się na rozmowy. W pierwszej, pytany przez Stiga Björkmana o początki swojej aktywności artystycznej i debiut powiedział między innymi, ze trudno mu cos o tym powiedzieć, ponieważ tworzył przez całe życie, jak tylko sięgnie pamięcią. I że to uczucie nie zmieniło się, to samo w jego pokoju z zabawkami i to samo teraz, na scenie Królewskiego teatru. Mówi: „Jakość tego uczucia została taka sama, to gesty się zmieniły, skala, kontekst.” W rozmowie drugiej padają znamienne słowa o magii kina, o łasce. A potem opowiada Bergman o twarzy ludzkiej („najważniejsza rzecz w sztuce filmowej”), z humorem mówi o swoich kiepskich i nieco lepszych filmach z początku reżyserskiej kariery („Szybko zrozumiałem, ze o kinie nie wiem nic. I nie był to jedyny problem. Kolejny to to, że wszyscy, ekipa, aktorzy, też zrozumieli, ze nic nie wiem o kinie. Więc było bardzo trudno.”) i przypomina tych, którzy na samym początku cokolwiek go nauczyli („Jedynie Oscar Rosander mnie czegoś nauczył, montażysta, ten stary, niezwykły człowiek.”). Cóż, wrażenie robi też bezpośredniość, z jaką traktuje Bergman mody, którym ulegał. Przykładem – flashbacki, o których mówi: „Flashbacki były wówczas modne, ten chwyt się podobał. Nagle bohater, lub bohaterka, zaczyna wyglądać, jakby kij połknął, a kamera najeżdża na niego. Gust epoki.” Najciekawsza jest trzecia rozmowa. Jest w niej Bergman już jakby oswojony z rozmówcami, przez co zdecydowanie bardziej otwarty i chętny do przypominania sobie rozmaitych szczegółów. Rozmowa ta zaczyna się od wymiany zdań na temat koloru w filmach (Bergman: „Kolor coś odbiera. Oczywiście.”), a zaraz potem przywołując pewna starą historię mówi Bergman rzecz kapitalną o twórczości w ogóle: „Ale był taki krytyk, bardzo złośliwy… (…) Napisał: „Odnoszę wrażenie, że pan Bergman zaczął robić bergmany”, i to było bardzo trafne spostrzeżenie. Nieszczęście Tarkowskiego zaczęło się w chwili, kiedy zaczął robić filmy w stylu Tarkowskiego. (…) I myślę, że ten krytyk miał niestety rację, bo zrobiłem bergmana. Nie znoszę tego filmu. Bergman nie lubi robić bergmanów (…).”: „Nie znam uczucia zgorzknienia” mówi nieco później i być może to tłumaczy łatwość, z jaką przyszło mu zdobyć się na taki do siebie dystans. Jak na Bergmana przystało, nie mogło zabraknąć w tych rozmowach wątków rodzinnych, bardziej prywatnych. Podobnie jak „Laterna magica” kończy się na wpół oniryczna scena rozmowy z matka, tak tutaj pod koniec mówi Bergman o swoim trudnym pogodzeniu się z rodzicami: „Może już pan to wie, ale to wielkie szczęście móc w swoim życiu zaprzyjaźnić się z rodzicami. No bo odchodzą, zanim człowiek zdoła zrozumieć, że są istotami ludzkimi, zanim zdąży się z nimi zaprzyjaźnić, i przez całe życie są dla człowieka kimś ważnym. A wtedy w pańskim życiu wciąż pozostaje coś nierozwiązanego.” Nie jest to obszerna książka – raptem sto kilka stron z komentarzem. Ale może zainteresować na pewno nie tylko miłośników bergmanów.

Olivier Assayas, Stig Björkman, „Bergman. Rozmowy”. Przekład Maciej Falski, Wojciech Gilewski, Świat Literacki, Izabelin 2007.